Την τελευταία δεκαετία βιώνουμε τεράστια πρόοδο στην κατανόηση της βιολογίας του καρκίνου. Αυτό μεταφράζεται σε ραγδαίες εξελίξεις στην αντιμετώπιση πολλών καρκίνων, με σημαντική βελτίωση της επιβίωσης.
Γράφει ο Δρ. Πανόπουλος Χρήστος, Παθολόγος – Ογκολόγος, Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθυντής Ογκολογικής Κλινικής Ευρωκλινική ΑθηνώνΘα έπρεπε να είμαστε ιδιαίτερα αισιόδοξοι αν σκεφθούμε ότι από το 1991 μέχρι το 2018 οι θάνατοι από καρκίνο μειώθηκαν κατά 31%., ένα πολύ σημαντικό ποσοστό, που οφείλεται σε αλλαγές τρόπων ζωής (π.χ. μείωση καπνίσματος), στην πρόληψη, αλλά και κυρίως στις νέες θεραπείες. Η μείωση αυτή μεταφράζεται σε 3.200.000 λιγότερους θανάτους από καρκίνο σήμερα.
Η αποκρυπτογράφηση του ρόλου των γονιδίων στους μηχανισμούς καρκινογένεσης, οδηγεί σε νέα μονοπάτια, στον εντοπισμό συνεχώς νέων υπεύθυνων μεταλλάξεων και θεραπευτικών στόχων, αλλά και σε άλλες μεθόδους θεραπείας όπως είναι η ανοσοθεραπεία και νέα «έξυπνα» φάρμακα. Η απλή γνώση και κατανόηση στοιχειωδών μηχανισμών θα συμβάλει τόσο στην ψυχραιμότερη αντιμετώπιση του καρκίνου από την κοινωνία όσο και στην υιοθέτηση διαδικασιών πρόληψης. Είναι τελικά καλύτερα να ξέρουμε το γιατί δεν πρέπει καπνίζουμε από την απλή παραίνεση «να μη καπνίζουμε»
Γονίδια
Σε κάθε απλό κύτταρο του σώματός μας, υπάρχει μία δομή, ο πυρήνας, που είναι το κέντρο ελέγχου του κυττάρου. Μέσα στον πυρήνα υπάρχουν 23 ζεύγη χρωμοσωμάτων, που αποτελούνται από γονίδια. Τα γονίδια είναι περιοχές του DNA, κωδικοποιούν μηνύματα, που καθορίζουν την συμπεριφορά του κυττάρου και αποτελούν την βασική φυσική και λειτουργική μονάδα της κληρονομικότητας. Τα περισσότερα από τα γονίδια δίνουν τις οδηγίες (κωδικοποιούν) για την δημιουργία συγκεκριμένων πρωτεϊνών. Το μέγεθός τους κυμαίνεται από μερικές εκατοντάδες σε περισσότερες από 2 εκατομμύρια βάσεις. Το ανθρώπινο γονιδίωμα περιέχει 20.000 έως 25.000 γονίδια.
Όλοι οι καρκίνοι οφείλονται σε κάτι που «δεν πήγε καλά» σε ένα ή περισσότερα γονίδια ενός κυττάρου. Έστω και μία μικρή αλλαγή σε μία βάση ενός γονιδίου, που ορίζεται σαν μετάλλαξη, μπορεί να συντελέσει στην δημιουργία ενός ελαττωματικού γονιδίου και να επηρεάσει έτσι την κανονική λειτουργία του, με αποτέλεσμα την γέννηση ενός ανώμαλου κυττάρου. Το κύτταρο αυτό θα διαιρεθεί, θα πολλαπλασιαστεί ανεξέλεγκτα και θα δημιουργήσει καρκινικές μάζες.
Οι περισσότερες μεταλλάξεις συμβαίνουν κατά την διάρκεια της ζωής μας (επίκτητες ή σωματικές) και οφείλονται σε τυχαία λάθη κατά την κυτταρική διαίρεση ή στην επίδραση εξωτερικών παραγόντων όπως ορισμένες χημικές ουσίες του καπνού, η έκθεση στον Ήλιο κ.ά. που προκαλούν βλάβες στο DNA. Κάποιες άλλες μεταλλάξεις όμως κληρονομούνται (γενετικές). Υπάρχουν διάφοροι τρόποι αλλαγής του DNA.
Γονίδια, των οποίων τα πρωτεϊνικά προϊόντα προωθούν την διαίρεση, την βιωσιμότητα και την ανάπτυξη του καρκινικού κυττάρου, αναστέλλοντας τον κυτταρικό θάνατο ονομάζονται ογκογονίδια.
Γονίδια, των οποίων οι πρωτεΐνες άμεσα ή έμμεσα εμποδίζουν τον ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό ή οδηγούν στον κυτταρικό θάνατο, είναι τα ογκοκατασταλτικά γονίδια.
Στα καρκινικά κύτταρα διακρίνονται περισσότερες γενετικές αλλαγές από τα φυσιολογικά. Ο καρκίνος του κάθε ασθενούς χαρακτηρίζεται από μοναδικούς συνδυασμούς γενετικών μεταβολών. Ακόμη και μέσα στο ίδιο κύτταρο υπάρχουν διαφορετικές αλλαγές (πολυμορφία του καρκινικού κυττάρου). Αυτή η γνώση, που συνεχώς εμπλουτίζεται οδηγεί σήμερα στην «Ογκολογία ακριβείας» και στην εξατομίκευση της θεραπείας, που περιμένουμε ότι θα είναι το μέλλον.
Κληρονομούμενες μεταλλάξεις – Κληρονομικά καρκινικά σύνδρομα
Κάποια ελαττωματικά γονίδια, που αυξάνουν τον κίνδυνο καρκίνου «περνάνε» (κληρονομούνται) από γονείς σε παιδιά. Αυτό συμβαίνει όταν η μετάλλαξη ενός γονιδίου γίνει μέσα σε γενετικά κύτταρα (ωοθήκες ή σπέρμα). Οι μεταλλάξεις αυτές αντιγράφονται σε κάθε απλό κύτταρο του σώματος και κληρονομούνται στις επόμενες γενεές. Είναι οι λεγόμενες γενετικές μεταλλάξεις. Όταν ένα άτομο γεννηθεί φέροντας ελαττωματικά γονίδια δεν σημαίνει ότι οπωσδήποτε θα πάθει καρκίνο, σημαίνει όμως ότι έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να νοσήσει από ειδικούς τύπους καρκίνου σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό, συνήθως σε νεαρότερη ηλικία. Για να παρουσιαστεί καρκίνος χρειάζονται ενδεχομένως και άλλες μεταλλάξεις. Στην ερώτηση αν ο καρκίνος είναι κληρονομικός, η απάντηση είναι ξεκάθαρα όχι. Οι κληρονομικοί καρκίνοι αφορούν μόνο το 5-10% των καρκίνων.
Μεταλλάξεις και θεραπεία
Η αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και η βαθύτερη γνώση του ρόλου των γονιδίων και της σημασίας ειδικών μεταλλάξεων, δημιουργούν τις προϋποθέσεις νέων πολύ αποτελεσματικών θεραπειών και οδηγούν στην εξατομίκευση της θεραπείας, που αποτελεί σημαντικό βήμα στην αντιμετώπιση του καρκίνου.
Με τις σημερινές μεθόδους μοριακής βιολογίας και τα εργαλεία, που έχουμε στην διάθεση μας, όπως η δυνατότητα ανίχνευσης πολλαπλών μεταλλάξεων με την μέθοδο αλληλούχισης νέας γενιάς (NGS – Next Generation Sequencing) μπορούμε πλέον να βρούμε την μοριακή ταυτότητα ενός όγκου. Έχουμε την δυνατότητα να επιλέξουμε την καταλληλότερη θεραπεία και να αποφύγουμε ενδεχόμενα τοξικές θεραπείες, που δεν θα έχουν όφελος για τον ασθενή. Ασθενείς με καρκίνους με πολλές μεταλλάξεις, που αποτελούν θεραπευτικούς στόχους όπως, ο καρκίνος του πνεύμονα ή το μεταστατικό μελάνωμα, με προσδόκιμο επιβίωσης λίγων μηνών, μπορούν να απολαύσουν πολλαπλάσιο και καλύτερο χρόνο ζωής.
