Ήταν ικανή η CIA να σταματήσει τον Οσάμπα Μπιν Λάντεν; Να προλάβει την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους; Απέτυχε ή δεν ανέλυσε σωστά τα δεδομένα;
Όλα αυτά τα ερωτήματα δημιουργήθηκαν αμέσως μετά την πολύνεκρη επίθεση στην καρδιά των ΗΠΑ, με αποτέλεσμα να φτιαχθούν και πολλές θεωρίες συνωμοσίας. Όμως, όλα ξεκινάνε από αυτό που φαντάζει αδιανόητο. Πώς είναι δυνατόν η νούμερο ένα υπερδύναμη του πλανήτη να πληγεί τόσο βαριά από ένα τσούρμο Αφγανών;
Το BBC με σημερινό του (11/9) αφιέρωμα επιχειρεί να απαντήσει σε αυτά τα όντως δύσκολα ερωτήματα.
Από τη μία πλευρά λοιπόν βρίσκονται εκείνοι που λένε ότι η CIA έχασε προφανή προειδοποιητικά σημάδια. Δηλαδή υπήρξε πλήρης αποτυχία αυτού που ονομάδεται Intelligence Analycis.
Από την άλλη, είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι ήταν δύσκολο να προσδιοριστούν εκ των προτέρων οι απειλές.
Έγιναν πολλές έρευνες, επικεντρώνοντας κυρίως στη φρενήρη συσσώρευση στοιχείων μέχρι την 11η Σεπτεμβρίου, λίγες όμως εξέτασαν την εσωτερική δομή της ίδιας της CIA και, ειδικότερα, τις πολιτικές προσλήψεων.
Αυτή ακριβώς την πτυχή επιχειρεί να «φωτίσει» το BBC.
Οι υποψήφιοι της CIA, ερευνητές και αναλυτές, υποβάλλονται σε μια σειρά ψυχολογικών, ιατρικών και άλλων εξετάσεων νοημοσύνης.
«Οι δύο βασικές εξετάσεις είναι μια δοκιμή τύπου SAT για να διερευνηθεί η νοημοσύνη ενός υποψηφίου και ένα ψυχολογικό προφίλ για να εξεταστεί η διανοητική του κατάσταση», λέει βετεράνος της υπηρεσίας στο BBC. «Τη χρονιά που έδινα εξετάσεις εγώ, δέχτηκαν έναν υποψήφιο για κάθε 20.000 υποψήφιους. Αυτοί που επιλέχθησαν έμοιαζαν πολύ. Ήταν λευκοί, αρσενικοί, προτεστάντες Αμερικανοί».
Αυτό δεν είναι μη συνηθισμένο φαινόμενο στη στρατολόγηση. Ονομάζεται "homophily" (ομοφιλία). Δηλαδή, οι άνθρωποι τείνουν να προσλαμβάνουν άλλους ανθρώπους οι οποίοι σκέφτονται και συχνά μοιάζουν όπως οι ίδιοι. Είναι σημαντικό να είναι περικυκλωμένοι από "ομοιδεάτες" τους.
Στη μελέτη τους για τη CIA, οι ειδήμονες Milo Jones και Phillipe Silberzahn γράφουν:
«Το πρώτο σταθερό χαρακτηριστικό της ταυτότητας και της κουλτούρας της CIA από το 1947 έως το 2001 είναι η ομοιογένεια του προσωπικού της όσον αφορά τη φυλή, το φύλο, τις πεποιθήσεις τόσο στην υπόλοιπη Αμερική όσο και στον κόσμο συνολικά».
Η μελέτη του γενικού επιθεωρητή για τις προσλήψεις διαπίστωσε για παράδειγμα ότι το 1964, ένα παράρτημα της CIA, το Γραφείο Εθνικών Εκτιμήσεων, «δεν είχε μαύρους, εβραίους ή γυναίκες επαγγελματίες και είχε μόνο λίγους καθολικούς». Μέχρι το 1967, σύμφωνα με την έκθεση, υπήρχαν λιγότεροι από 20 Αφροαμερικανοί από περίπου 12.000 υπαλλήλους της CIA και η υπηρεσία διατήρησε την πρακτική της μη πρόσληψης μειονοτήτων από τη δεκαετία του 1960 μέχρι τη δεκαετία του 1980.
Μιλώντας για την εμπειρία του από τη CIA στη δεκαετία του '80, ένας εσωτερικός έγραψε ότι η διαδικασία πρόσληψης «οδήγησε σε υπαλλήλους που έμοιαζαν πολύ με τους ανθρώπους που τους προσλάμβαναν - άντρες, λευκοί, κυρίως αγγλοσάξονες, μέσης και ανώτερης τάξης, απόφοιτοι φιλελεύθερων κολλεγίων. Η ποικιλομορφία στη CIA ήταν άγνωστη λέξη».
Όπως σχολιάζει και η «International Journal of Intelligence and Counterintelligence»:
«Από την ίδρυσή της, η CIA έχει στελεχωθεί από την λευκή προτεσταντική ελίτ, όχι μόνο επειδή ήταν η τάξη που βρίσκονταν στην εξουσία, αλλά γιατί αυτή η ελίτ είδε τον εαυτό της ως εγγυητή και προστάτη των αμερικανικών αξιών και αρχών». Αυτό σημαίνει, ότι όχι μόνο μοιράζονται κοινές πεποιηθήσεις και επιδιώξεις αλλά και τα ίδια «τυφλά» σημεία.
Λάθος εικόνα για τον Μπιν Λάντεν;
Αρκούν όμως όλα αυτά για να εξηγηθεί το φιάσκο των ΗΠΑ;
Πιθανότατα όχι. Οι αναλυτές της CIA μάλλον δεν εκτίμησαν σωστά τον κίνδυνο που άκουγε στο όνομα Μπιν Λάντεν.
Από την πρώτη στιγμή, οι ΗΠΑ χαρακτήρισαν ως υπ΄ αριθμόν ένα καταζητούμενο τον πολυεκατομμυριούχο Σαουδάραβα Οσάμα Μπιν Λάντεν, αρχηγό του τρομοκρατικού δικτύου της Αλ Κάιντα. Ο Οσάμα Μπιν Λάντεν έκανε τη δήλωση κήρυξης πολέμου στις Ηνωμένες Πολιτείες από μια σπηλιά σε έρημο το Φεβρουάριο του 1996. Οι εικόνες αποκάλυψαν έναν άνδρα με γένια φτάνοντας μέχρι το στήθος του, μικρόσωμο, φορώντας πανιά.
Ωστόσο, όπως δήλωσε ένας βετεράνος στην αμερικανική υπηρεσία πληροφοριών, «η CIA δεν μπορούσε να πιστέψει ότι αυτός ο Σαουδάραβας με τη γενειάδα θα μπορούσε να αποτελέσει απειλή για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής». Σε μια κρίσιμη μάζα αναλυτών, λοιπόν, ο Μπιν Λάντεν φαινόταν πρωτόγονος και δεν έφερε σοβαρό κίνδυνο. Ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, ανώτερος υπάλληλος υπό τον Πρόεδρο Κλίντον, το έθεσε έτσι: «Πώς μπορεί ένας άνδρας σε μια σπηλιά να επικοινωνήσει με την κορυφαία υπηρεσία επικοινωνιών στον κόσμο;».
Να όμως που δεν ήταν έτσι. Η Υπηρεσία απέτυχε οικτρά στο να καταλάβει πως η εικόνα του αρχιτρομοκράτη ήταν διαφορετική. Γράφει σχετικά το BBC:
Ο Μπιν Λάντεν είχε αυτήν την εικόνα όχι επειδή ήταν πρωτόγονος σε διάνοια ή τεχνογνωσία, αλλά επειδή μοντελοποίησε τον εαυτό του σε προφήτη. Η στάση του, που φάνηκε ανώδυνη και οπισθοδρομική σε ένα δυτικό ακροατήριο, ήταν αυτή που η ισλαμική παράδοση αποδίδει στους πιο ιερούς από τους προφήτες της.Έτσι οι Αμερικανοί υποτίμησαν την Αλ Κάιντα για πολιτισμικούς λόγους.
Όπως γράφει ο Lawrence Wright στο βαρβευμένο του βιβλίο, ο Μπιν Λάντεν ενορχήστρωσε τη νεπιχείρησή του χρησιμοποιώντας εικόνες οι οποίες σήμαιναν πολλά στους ακραιφνείς μουσουλμάνους, συγχρόνως όμως ήταν "αόρατα" σε όσους δεν είχαν επαφή με το Ισλάμ.
Άλλος αναλυτής, ο Jones, γράφει:
"Η γενειάδα, και η φωτιά της κατασκήνωσης είναι στοιχεία μεγαλύτερου προτύπου το οποίο οι μη μουσουλμάνοι Αμερικανοί υποτίμησαν για λόγους κουλτούρας".
Όσο για το σπήλαιο, αυτό είχε ακόμα βαθύτερο συμβολισμό. Σε έναν μουσουλμάνο μια σπηλιά είναι άγια και ο Μπιν Λάντεν χρησιμοποίησε το σπήλαιο ως προπαγάνδα. Ο Μπιν Λάντεν δεν ήταν πρωτόγονος, ήξερε πώς να χειριστεί την εικόνα του Κορανίου για να υποκινήσει όσους αργότερα έγιναν μάρτυρες στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου.
Οι αναλυτές παραπλανήθηκαν επίσης από το γεγονός ότι ο Μπιν Λάντεν συχνά επικαλούνταν την ποίηση. Για τους λευκούς αναλυτές της μεσαίας τάξης, αυτό φαινόταν εκκεντρικό, ενισχύοντας την ιδέα ενός «πρωτόγονου σε μια σπηλιά». Για τους μουσουλμάνους, ωστόσο, η ποίηση έχει διαφορετικό νόημα. Είναι άγια. Οι Ταλιμπάν συνήθως εκφράζονται με την ποίηση.
Μέχρι το 2000, το «μετα-μοντέρνο κρησφύγετο» είχε προσελκύσει περίπου 20.000 νέους μουσουλμάνους, κυρίως μορφωμένους σε κολλέγια και με γνώσεις στη μηχανική, έτοιμους να πεθάνουν για την πίστη τους.
Η πεποίθηση πως ο Λάντεν δεν θα ξεκινούσε πόλεμο που δεν μπορούσε να κερδίσει
Ένα άλλο πρόβλημα στην προσέγγιση της CIA ήταν η πεοποίθηση ότι ο Μπιν Λάντεν δεν θα ξεκινούσε σύγκρουση με τις ΗΠΑ, αφού δεν θα μπορούσε να κερδίσει. Δεν είχαν κάνει το εννοιολογικό άλμα ότι η νίκη για τους τζιχαντιστές εξασφαλίζονταν όχι στη γη αλλά στον παράδεισο.
Η CIA θα μπορούσε να έχει διαθέσει περισσότερους πόρους στην έρευνα για την Αλ Κάιντα. Θα μπορούσε επίσης να έχει επιχειρήσει μία διείσδυση στγην οργάνωση. Αλλά δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί το επείγον. Δεν διέθεσαν περισσότερους πόρους, επειδή δεν αντιλαμβανόταν την απειλή.
Δεν δοκίμασαν να διεισδύσουν ακριβώς επειδή αγνοούσαν το κενό στην ανάλυσή τους. Και ότι δεν ξέρεις, απλώς δεν το καταλαβαίνεις.
Η έλλειψη μουσουλμάνων είναι απλώς μια απεικόνιση του τρόπου με τον οποίο η ομοιογένεια υπονόμευσε την πρώτη υπηρεσία πληροφοριών του κόσμου. Παρέχει μια εικόνα για το πώς μια πιο ποικιλόμορφη ομάδα θα είχε δημιουργήσει μια πλουσιότερη αντίληψη όχι μόνο για την απειλή που θέτει η Αλ Κάιντα, αλλά και για τους κινδύνους σε όλο τον κόσμο. Πόσο διαφορετικά πλαίσια αναφοράς, διαφορετικές προοπτικές, θα είχε δημιουργήσει μια πληρέστερη και ισχυρότερη σύνθεση.
Ο γνωστός κωμικός John Cleese, το έθεσε ως εξής:
"Ο καθένας έχει και μία θεωρία. Οι επικίνδυνοι άνθρωποι είναι αυτοί που δεν ανησυχούν για τις δικές τους θεωρίες. Τότε είναι που οι θεωρίες δουλεύουν."
