Στις 5 Φεβρουαρίου συμπληρώνεται ένας αιώνας από τη γέννησή του. Η διαδρομή της ζωής του γεμάτη απρόοπτα και μεγάλες αλλαγές, θυελλώδης, μοιάζει σήμερα ακόμα πιο ενδιαφέρουσα, καθώς ο φακός, μέσα από τον οποίο μπορούμε να δούμε έχει καθαρίσει από τις αντιθέσεις και τις παραμορφώσεις που δημιουργούν οι πολιτικές συγκρούσεις. Από την πολιτική πέρασε στην ιστορία.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου μίλησε με την ιστορία, δηλαδή την υπέστη, καθορίστηκε από αυτήν, αλλά ταυτόχρονα στο μέτρο του δυνατού την επηρέασε και τη μετέβαλε. Σφράγισε τις ελληνικές εξελίξεις στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα αλλά και πέρα από αυτόν, γράφει για τον Ανδρέα Παπανδρέου στον πρόλογο του βιβλίου της που τιτλοφορείται «Ανδρέας Παπανδρέου-πολιτισμικό πορτρέτο» και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο η Υπουργός Πολιτισμού και συγγραφέας του βιβλίου Μυρσίνη Ζορμπά.
«Αν και η Μεταπολίτευση έχει προ πολλού τελειώσει, ακόμη και για μας που υπήρξαμε παιδιά της, παραμένει εντούτοις το Bing Bang της σύγχρονης Ελλάδας. Και στην ηφαιστειώδη εκείνη εποχή, ο ρόλος του Ανδρέα Παπανδρέου υπήρξε κεντρικός. Το να ξαναγυρίζουμε στην εποχή εκείνη με καινούρια ερωτήματα και να ρίχνουμε νέο φως στα πρόσωπα δεν είναι κάτι το οποίο οι συνθήκες μάς αναγκάζουν, αλλά κάτι που εμείς οι ίδιοι αξίζει να επιδιώκουμε. Γιατί η αλλαγή, το καινούριο, δεν μπορεί να κατανοηθεί παρά μόνο σε σύγκριση με την αλλαγή και με το καινούριο προηγούμενων εποχών που υπόσχονταν την αλλαγή. Τότε το σήμερα βρίσκει το πραγματικό του νόημα και μέτρο απέναντι στη συντήρηση, που δεν θέλει τίποτε να αλλάξει, και στην αντίδραση, που εμποδίζει κάθε αλλαγή» σημειώνει η κ. Ζορμπά.
Η πρόκληση του «Αμφισβητείστε μας»
Σε μια συγκέντρωση των ανθρώπων του πολιτισμού το 1984, οι περίπου χίλιοι παριστάμενοι, ανάμεσά τους ο Κουν, ο Ελύτης, ο Ρίτσος, ο Θεοδωράκης, ο Τσαρούχης, ο πανίσχυρος τότε Ανδρέας Παπανδρέου έκλεισε την ομιλία του, όπως καλύτερα από τον καθένα ήξερε να το κάνει με μια φράση: «Αμφισβητείστε μας». Η κυβέρνησή του σχεδόν σύσσωμη παραβρίσκεται σε μια σπάνια συνάντηση, δε θα μας συνηθίσουν σε τέτοιες συναθροίσεις στο μέλλον. Ο κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού απευθύνεται σε ένα κομμάτι διανοούμενων και καλλιτεχνών που τον κοιτάζουν περίπου καχύποπτα προκαλώντας τους.
«Πάντως η πρόκληση έχει πετύχει τον στόχο της. Έχει αιφνιδιάσει αυτό το πλούσιο σε φήμη, οίηση, αντιρρήσεις και κριτική για τους πολιτικούς, την πολιτική και τις κυβερνήσεις, πολύχρωμο ακροατήριο. Διότι οι άνθρωποι που βρίσκονται σ’ αυτή την αίθουσα μετά από πρόσκληση της Μελίνας Μερκούρη, υπουργού Πολιτισμού, ανήκουν σε όλο σχεδόν το φάσμα των ιδεολογικών και αισθητικών τάσεων, αλλά, πάνω απ’ όλα, αποτελούν μια κοινότητα. Η δική τους ταυτότητα φέρει τα χαρακτηριστικά της δημιουργικής αναρχίας, της ουτοπίας, της πολιτιστικής και συμβολικής διάστασης του κόσμου».
«Είναι άραγε η επιθετική κίνηση ενός σίγουρου για τον εαυτό του παίκτη που γνωρίζει να εισπράττει χειροκροτήματα από τον αιφνιδιασμό;» γράφει στο απόσπασμα αυτό η Μ. Ζορμπά. «’Η μήπως είναι μια δημόσια πρόκληση, που επιδιώκει να αποδείξει ότι ο μόνος σε αυτή την αίθουσα που θέτει και ταυτόχρονα ανατρέπει τους κανόνες είναι ο ίδιος;»
Πώς έβλεπε όμως ένας άνθρωπος του πολιτισμού τον Ανδρέα Παπανδρέου; «Ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε κατά βάθος αυτή τη σκωπτική διάθεση για την εξουσία, αλλά στην πρακτική του ήταν ένας παίκτης στον οποίο η εξουσία έδινε ηδονή. Ήταν ο ίδιος η εξουσία. Επομένως δεν είχε περιθώρια να μιλήσει για την τέχνη, να μιλήσει για μια άλλη αυταπάτη μιας αναγεννημένης Ελλάδας. Τον θαύμαζα σαν δεξιοτέχνη, σαν να έβλεπα κάποιον που έχει ένα φοβερό όργανο και αντί να βγάζει ήχους, έβγαζε υπουργούς», έχει πει ο Μίκης Θεοδωράκης και το κατέγραψε η συγγραφέας. Είναι αληθινά μια από τις πιο εύστοχες δηλώσεις του.
Η Μυρσίνη Ζορμπά μας παραδίδει μια μίνι βιογραφία διατρέχοντας το ταξίδι του Ανδρέα Παπανδρέου από την Ελλάδα στην Αμερική και πίσω, μέσα από περιστατικά και λεπτομέρειες που σκιαγραφούν ένα διαφορετικό του πορτρέτο. Μιλά για την γνωριμία με τον ίδιο του τον εαυτό, τα ενδιαφέροντα που ανέπτυξε, τη σχέση με την οικογένεια και τον πατέρα του αλλά και τις πολιτισμικές αλλαγές οι οποίες ακόμα και σήμερα μας επηρεάζουν. Ο Ανδρέας Παπανδρέου έζησε μια σειρά πολιτισμικές στροφές επανεπινοώντας ουσιαστικά κάθε φορά τη νέα του ταυτότητα. Αυτό κυριαρχεί στο βιβλίο: η διερεύνηση της πολιτισμικής του ενδοχώρας: τη ζύμωση των ιδεών του από τα πρώτα χρόνια της διαμόρφωσης έως τα όψιμα, τις στροφές και τις πολλαπλές εκφάνσεις της πολιτισμικής ου ταυτότητας, τους αναστοχασμούς, τις κρίσεις και την επινόηση του εαυτού, το αφήγημά του- με λίγα λόγια, τη σύσταση του πολιτισμικού του κεφαλαίου.
Ο Ανδρέας μέσα από αναμνήσεις και αισθήματα (αποσπάσματα από το βιβλίο)
….Καθώς ο οικονομολόγος Ανδρέας, ο πολιτικός, ο επιστήμονας, ο κινηματικός, ο εραστής, ο γιος, ο σύζυγος, ο πατέρας, βρίσκονταν ήδη σε καλά χέρια και πήγαιναν στο τυπογραφείο, προέκυπτε η ευκαιρία για μια προσέγγιση του Ανδρέα που θα έδινε απάντηση στον αντιδιανοουμενισμό του – μας είχε πληγώσει προφανώς πολύ ο χαρακτηρισμός «κουλτουριάρηδες». Αλλά δεν ήταν το μόνο, αφού ήταν γνωστές οι ζεϊμπεκιές του, η αδυναμία του στη Ρίτα Σακελλαρίου, οι συζητήσεις του με τον Βασίλη Βασιλικό, η ψυχρότητα με τον Μίκη, η σταθερή αποχή του ως πρωθυπουργού από επίσημες πρεμιέρες και εκδηλώσεις που συγκέντρωναν τους φιλότεχνους και καλλιεργημένους, η παράδοση του πολιτισμού στη Μελίνα, που είχε μείνει αμετακίνητη σε όλους τους ανασχηματισμούς των κυβερνήσεών του….
Η παιδική του φίλη διάσημη στη συνέχεια ενδυματολόγος Ντένη Βαχλιώτη θυμάται πως ο Ανδρέας την εποχή που ήταν φοιτητής δεν ανέφερε ποτέ τον πατέρα του. … «είχα την αίσθηση ότι άνοιγε το δρόμο του τότε, χώρια από τον πατέρα του…. Ασκούσε γοητεία, είχε γίνει σημαντικός στην παρέα μας, είχε κάποιο ρόλο και τον έπαιζε. Δεν ήταν επί ίσοις όροις με τα άλλα αγόρια, ήταν κάτι διαφορετικό, μας είχε επιβληθεί. Αυτά συνέβαιναν μέχρι το καλοκαίρι του 1939, οπότε ο Ανδρέας αναχώρησε για την Αμερική.
Αργότερα, επιστρέφοντας στην Ελλάδα ο Παπανδρέου θα γράψει:
…«Ο κύριος όμως λόγος της επιστροφής μου στην Ελλάδα ήταν καθαρά προσωπικός. Ήθελα να ξαναγνωρίσω τον πατέρα μου κι αυτή τη φορά κατά ώριμο τρόπο (...) Οι αναμνήσεις μου γι’ αυτόν ήσαν αναμνήσεις εφηβικής ηλικίας και οι σκέψεις μου διαγράφονταν μέσα στα όρια αυτού του πλαισίου (...)».55 Έτσι, μέσα στη ζεστασιά του οικείου περιβάλλοντος, η παλιά του ταυτότητα θα προβάλει και πάλι. «Αργά, σχεδόν ανεπαίσθητα μπήκα στον κύκλο αυτό των φίλων του [πατέρα του] πολιτικών και προσωπικών. Σιγά σιγά, τα προβλήματά του έγιναν και δικά μου. Παλιές γνωριμίες και φιλίες ξαναζωντάνεψαν και δημιουργήθηκαν καινούργιες. Ξαναβρήκα τον παλιό μου εαυτό, κι αυτό μου έδωσε μεγάλη χαρά»…..
Η ελευθερία και η ίση μεταχείριση του πολίτη με την κατάργηση των διακρίσεων, μπορούν να θεωρηθούν από τα σημαντικά πολιτιστικά αγαθά που προσέφερε στη χώρα η πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ.
….Όσο και αν το κλίμα που επικράτησε μετά τη Μεταπολίτευση ήταν συγκριτικά πολύ φιλελεύθερο σε σχέση με τη δεκαετία του ’60, με την Αλλαγή έπνευσε ένας πρωτόγνωρος αέρας ελευθερίας και ανανέωσης στη δημόσια ζωή, ο οποίος διέλυσε σταδιακά την επιφύλαξη και τους φόβους των πολιτών απέναντι στους κρατικούς μηχανισμούς και στο δημοσιοϋπαλληλικό προσωπικό. Η κατάργηση της διάκρισης «σε πολίτες πρώτης και δεύτερης κατηγορίας» ανάλογα με την ιδεολογική τους τοποθέτηση, τις πολιτικές πεποιθήσεις ή τη συνδικαλιστική δραστηριότητα σήμανε την αναδιοργάνωση της πολιτιστικής ταυτότητας χιλιάδων πολιτών σε νέα βάση. Η κυβέρνηση του ’81 αποτέλεσε για τους πολίτες έναν αξιόπιστο δημοκρατικό εγγυητή των ελευθεριών, πράγμα που έχει τη σημασία του ακόμη και στις περιπτώσεις εκείνες που τα νομικά μέτρα είχαν προηγηθεί. Η κοινωνική αυτοπεποίθηση και η εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς αυξήθηκαν σε σημαντικό βαθμό. Ομάδες του πληθυσμού που επί δεκαετίες βρίσκονταν αποκλεισμένες από τον δημόσιο τομέα ή τις κρατικές παροχές μπορούσαν τώρα να συμμετάσχουν ισότιμα…..
Από την παρουσίαση του βιβλίου
Για το βιβλίο, του οποίου η παρουσίαση έγινε στη στοά του βιβλίου μίλησαν ο ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ Ηλίας Νικολακόπουλος, ο συγγραφέας Βασίλης Βασιλικός, η υπουργός Διοικητικής Ανασυγκρότησης Μαριλίζα Ξενογιαννακοπούλου και ο υπουργός Επικρατείας και επίκουρος καθηγητής ΑΠΘ Χριστόφορος Βερναρδάκης ενώ τη συζήτηση συντόνισε η δημοσιογράφος και κριτικός βιβλίου Μικέλα Χαρτουλάρη.
«Πρόκειται για μια περιδιάβαση που μας παίρνει από τα παιδικά χρόνια του Παπανδρέου για να μας πάει μέχρι τον πατέρα του, τη δικτατορία του Μεταξά, τις σπουδές του στην Αμερική και την επιστροφή του στην Ελλάδα" σημείωσε ανάμεσα σε άλλα ο Ηλίας Νικολακόπουλος.
«Με τη μέθοδο της αποδόμησης η συγγραφέας πετυχαίνει τη δόμηση της προσωπικότητας του Ανδρέα Παπανδρέου», παρατήρησε ο Β. Βασιλικός: «Από τα χρόνια της Αμερικής και του ΠΑΚ μέχρι την ιδρυτική διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη του 1974 και ολόκληρη την κατοπινή μεταπολιτευτική του πορεία. Η αφήγηση έχει σχεδόν αστυνομική πλοκή, μιλώντας για τις πολλαπλές αλλαγές και αναζητήσεις που δοκίμασε ο Παπανδρέου μέχρι να βρει το λιμάνι του».
«Η μελετήτρια δεν συνδέει τον Ανδρέα Παπανδρέου μόνο με το πολιτικό και το ιστορικό, αλλά και με το πολιτιστικό», επισήμανε η Μ. Ξενογιαννακοπούλου: "Είναι ένα βιβλίο που σε τραβάει να το διαβάσεις, αποκαλύπτοντας πτυχές του ηγέτη και της εποχής του. Χωρίς συναισθηματικούς δεσμούς μαζί του, η Ζορμπά μιλάει και για τη δύσκολη σχέση του Παπανδρέου με την Ανανεωτική Αριστερά".
«Δύο είναι τα χαρακτηριστικά του βιβλίου», σημείωσε από την πλευρά του ο Χρ. Βερναρδάκης. "Συγκρούεται με τις ΗΠΑ για τη δράση του και τα Ιουλιανά του 1965 γεννούν τον ώριμο Παπανδρέου. Ακολουθούν οι οικονομικές θεωρίες του Σαμίρ Αμίν, τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και η πίστη στην αρχή της αυτοοργάνωσης. Αυτό είναι το πολιτισμικό του κεφάλαιο του Παπανδρέου, η βάση για την ανάδυση του λαϊκού υποκειμένου, η ένταξη του πατριωτισμού σε μια νέα προοπτική, ο τρόπος για να απαλλαγούν οι πολίτες από το ηττημένο πολιτισμικό τους φορτίο. Ο Παπανδρέου δεν είχε κάποιο απόλυτο χάρισμα, αλλά δεν ήταν ούτε το απόλυτο κακό. 'Έκανε πολλά πολιτικά σφάλματα, αλλά προχώρησε και σε μεγαλειώδεις κινήσεις, δίνοντας στον λαό την κοινωνική του διέξοδο. Αν το βιβλίο μάς κάνει να τα συζητάμε όλα αυτά, τότε είναι ένα σημαντικό βιβλίο".
